ΟΙ ΑΓΓΕΛΟΙ ΩΣ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΥΡΑΝΙΑΣ ΑΥΛΗΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

by: ΧΡΥΣΑΦΗ, Ε.Α.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή ασχολείται με τη μελέτη και την ερμηνεία της εικονογραφίας των αγγέλων ως μελών της ουράνιας αυλής στην τέχνη της πρώιμης και μέσης βυζαντινής περίοδου. Οι παραστάσεις που εξετάζονται δεν έχουν αφηγηματικό ή ιστορικό χαρακτήρα, καθώς δεν εικονογραφούν κάποιο χωρίο της Αγίας Γραφής. Αντίθετα, διέπονται από ένα αυστηρό, δογματικό και επίσημο πνεύμα και εντάσσονται στο κλίμα επιρροής της αυλικής εθιμοτυπίας και της κυρίαρχης πολιτικής ιδεολογίας του βυζαντινού κράτους. Οι άγγελοι απεικονίζονται με πολυτελή ενδύματα και διακριτικά υψηλού αξιώματος, ανάλογα με εκείνα των αυλικών αξιωματούχων ή του ίδιου του αυτοκράτορα, και εντάσσονται σε εικονογραφικά σχήματα που συνδέονται στενά με την εικονογραφία του βυζαντινού ηγεμόνα και της αυλής του. Στη βάση της θεωρητικής πρότασης που επεξεργάζεται η παρούσα μελέτη βρίσκεται η πεποίθηση ότι η απεικόνιση των αγγέλων ως μελών της ουράνιας αυλής μπορεί να ερμηνευθεί λαμβάνοντας υπόψη δύο βασικές παραμέτρους: α) την κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία και κοσμοθεωρία των Βυζαντινών, στη βάση της οποίας βρίσκεται η πίστη στην άρρηκτη σχέση αντικατοπτρισμού μεταξύ ουράνιων και επίγειων ανακτόρων, που περιλαμβάνει μια σαφή ανάμειξη χαρακτηριστικών ανάμεσα στην αυτοκρατορική αυλή και εκείνη της Ουράνιας Βασιλείας, τόσο στις πηγές όσο και στην τέχνη, β) το θεολογικό υπόβαθρο, δηλ. τη διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας περί αγγέλων, τις θεολογικές συζητήσεις και την επίσημη στάση της Εκκλησίας απέναντι στο θέμα της απεικόνισης και της απόδοσης τιμής στις αγγελικές δυνάμεις, κυρίως όμως την καθοριστική επίδραση που άσκησε το corpus των αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων, ειδικότερα η πραγματεία Περὶ τῆς οὐρανίου ἱεραρχίας. Η χρήση στοιχείων της αυτοκρατορικής εικονογραφίας στις απεικονίσεις των αγγέλων στη βυζαντινή τέχνη δεν μπορεί να συνδεθεί μόνο με την ιδιαίτερη τιμή και το σεβασμό που ο λαός απέδιδε στις ουράνιες δυνάμεις, αν και φαίνεται ότι οι απεικονίσεις αυτές είναι σχεδόν πάντοτε αναγωγές σε θεολογικά αρχέτυπα, με τα οποία οι Βυζαντινοί ήταν αρκετά εξοικειωμένοι. Σε πολλές περιπτώσεις η ένταξή τους σε συγκεκριμένα εικονογραφικά συμφραζόμενα και η απεικόνιση τους με τα διάσημα του αυτοκράτορα ή των αυλικών του γίνονται φορείς σαφούς πολιτικού μηνύματος, καθώς αποκτούν μια έκδηλη συμβολική διάσταση προκειμένου να εξαρθεί ο αυτοκρατορικός θεσμός και το ίδιο το πρόσωπο του ανώτατου άρχοντα του Βυζαντίου. Η απεικόνιση του αυτοκράτορα σε ισότιμη θέση με τους αγγέλους, που κατείχαν τις υψηλότερες θέσεις στην ουράνια ιεραρχία μετά τον Παντοκράτορα, είχε ως στόχο να μεταφέρει την ιδέα της εγγύτητας του επίγειου βασιλέα προς το Θεό, καθώς και το μήνυμα ότι αυτός γινόταν δεκτός ως μέλος της ουράνιας αυλής. Είναι πιθανόν οι ομοιότητες μεταξύ των απεικονίσεων των αγγέλων και του αυτοκράτορα ή των αυλικών του να οφείλονται πιθανότατα όχι τόσο στην πρόθεση να εξυψωθεί ο επίγειος ηγεμόνας στο επίπεδο των ουράνιων δυνάμεων όσο στο να τονιστεί η ισότιμη υποταγή τους στο θέλημα του επουράνιου Βασιλέα. Έτσι, η εικονογραφία των αγγέλων ως μελών της ουράνιας αυλής, που εμφανίστηκε ήδη στην τέχνη των παλαιοχριστιανικών χρόνων, χρησιμοποιήθηκε ευρέως μετά το τέλος της Εικονομαχίας για να επιβεβαιώσει εκ νέου και να εξάρει την παγκόσμια κυριαρχία του Χριστού και την υποταγή σε εκείνον του επίγειου βασιλέα, καθώς και την αρμονική σχέση και συνεργασία μεταξύ κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας.

ΟΙ ΑΓΓΕΛΟΙ ΩΣ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΥΡΑΝΙΑΣ ΑΥΛΗΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

by: ΧΡΥΣΑΦΗ, Ε.Α.

• ISBN-13: 9789607856654 / 978-960-7856-65-4
• ΚΕΝΤΡΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ / Centre for Byzantine Research, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ / Thessaloniki, 2024